Paweł Kobyłczak BSH

Czy rzeczywiście we wskazanym miejscu znajdują się pozostałości budynku archiwum bialskiego? Być może odpowiedź na to pytanie przyniosą badania archeologiczne przeprowadzone przy okazji rewitalizacji bialskiego rynku.

Już na pierwszy rzut oka widać zarys zabudowy północnej pierzei rynku, kościół i najprawdopodobniej pałac Leszczyńskich. Na czerwono zaznaczono budynki murowane a na żółto drewniane. W centrum rynku stoi budynek na planie krzyża, dość pokaźnych rozmiarów, murowany. Najprawdopodobniej nie jest to ratusz, bo ten rozebrany w czasie II wojny światowej został zbudowany w latach 40-tych XIX w. Wcześniej mógł być drewniany, a poza tym społeczność miejska Białej była mała, więc nie miałaby środków na budowę murowanego ratusza. Dlatego bardzo możliwe jest, że ten budynek murowany w kształcie krzyża w centrum rynku to właśnie jest " dom dla ksiąg ziemskich rawskich" czyli archiwum z kancelarią pisarza ziemskiego. 

Gdzie współcześnie można lokować ten obiekt?

Uwzględniając fakt, że linia zabudowy północnej pierzei rynku bialskiego nie zmieniła się od czasów lokacji miasta, można nałożyć fragment starej mapy na współczesne zdjęcie rynku. A oto efekt.

Gdzie mieściło się bialskie archiwum ksiąg ziemskich?

Konstytucja sejmowa z 1764 roku stanowi, że musi być to "dom murowany sklepiony". Konstytucja z 1775 roku stwierdza, że budynek ów jest już wystawiony.  Gdzie mógł się znajdować? Brak jest planu Białej z końca XVIII w. , a plan dóbr Biała z 1815 autorstwa Szymona Radeckiego gdzieś zaginął. Także pruskie zdjęcia topograficzne Białej i okolic z przełomu XVIII i XIX w. nie wyjaśniają nam tej kwestii. Źródła statystyczne z tego okresu podają, że w Białej dominowała zabudowa drewniana. Jest pewne, że w tym czasie budynkiem murowanym był na pewno kościół. Dwór Leszczyńskich był drewniany. Budynek archiwum był niewątpliwie murowany. Musiał stać w mieście, gdzie tętniło życie społeczne, nie gdzieś na uboczu. Biała dawnym prawem była miasteczkiem, w którym się sądziła szlachta rawska, a roki sądowe odbywały się w budynku kościoła. Zasadne jest wobec tego twierdzenie, że archiwum musiało być gdzieś w pobliżu.

Jedyną wskazówką w tym zakresie jest  mapa dóbr Dańków autorstwa Prokopowicza z 1804 roku. Mapa ta z jakiegoś powodu pokazuje także północną pierzeję Białej. 

W 1807 r. szlachta ziemi rawskiej zwraca się do Komisji Rządzącej o utworzenie sądu ziemskiego w Rawie, bo został przeniesiony do Łowicza. Za czasów Prus Południowych sąd ziemski dla powiatu rawskiego był w Strykowie.

Nie wiadomo zatem kiedy księgi rawskie powiatu bialskiego zostały wywiezione z Białej oraz do kiedy funkcjonowała tam kancelaria.

Po II rozbiorze Polski ziemia rawska została podzielona: Rawa i powiat rawski oraz część powiatu bialskiego (kilka miejscowości od zachodu) znalazły się w granicach Prus Południowych, natomiast pozostała część powiatu bialskiego pozostała w granicach Rzeczpospolitej i została przyłączona do ziemi czerskiej. Kancelaria pisarza ziemskiego i archiwum istniały w Białej jeszcze w 1796 roku, co potwierdzają sporządzane tam dokumenty.

W 1792 roku wyodrębniono osobne kancelarie - rawską i bialską lecz pod nadzorem tego samego pisarza aktowego.

W 1775 roku Sejm ustanowił susceptę ( tj księgi wieczyste , Gloger ,Encyklopedia staropolska ilustrowana) ziemi rawskiej

Pożar Rawy w 1766 roku dotknął także budynki kościelne i zgromadzone tam księgi ziemskie, toteż  Sejm w 1768 r. wydał konstytucję określającą zasady zbierania i przedstawiania dokumentów w celu odnowienia zniszczonych ksiąg ziemskich.

Poznanie historii ziemi rawskiej, zwłaszcza tej dawniejszej jest bardzo utrudnione wskutek braku w archiwach ksiąg rawskich ziemskich i grodzkich. Przedwojenne Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie posiadało w swych zasobach tego typu akta, lecz skutkiem działań wojennych zostały bezpowrotnie zniszczone. Nie zostały wcześniej nigdy wnikliwie opracowane. Mamy jedynie odesłanie do nich w herbarzach i nielicznych publikacjach naukowych na temat szlachty ziemi rawskiej.

Jak zatem wyglądał zasób archiwalny ksiąg ziemskich i grodzkich jeśli chodzi o ziemię rawską? Z pomocą przychodzi nam przechowywany w Bibliotece Jagielońskiej w Krakowie Spis Archiwów Akt Dawnych w Królestwie [Polskim] z wyszczególnie[nie]m rodzaju i gatunku akt, w tychże zachowanych  autorstwa Erazma R. Goldmana, wieloletniego archiwisty Archiwum Akt Dawnych w Piotrkowie

(więcej na ten temat pisze Rafał Jaworski w swoim artykule z 2017 r. https://apcz.umk.pl/czasopisma/index.php/AKZ/article/viewFile/AKZ.2017.003/13593)

 Spis został sporządzony między 1843 a 1860 rokiem. Dla ziemi rawskiej wyszczególniono następujące pozycje:

h. Akta ziemi rawskiej

Grodzkie Recognitionum                                                   1604 - 1792 r.   ks. 40

Grodzkie Debitorum                                                             1777 - 1794 r.    ks. 13

Grodzkie Manifestationum                                                1694 - 1792 r.   ks. 27

Grodzkie Relationum                                                             1763 -  1792 r.  ks. 29

Grodzkie Decretorum                                                            1720 - 1792 r.   ks. 12

Grodzkie Plenipotentiarum                                                1763 -  1788 r.   ks. 5

Grodzkie decret posteristis na granicę dóbr Drzewica z roku 1784

 β. Ziemskie powiatów rawskiego i bialskiego            1546 - 1746 r.   ks. 6

γ. Ziemskie i grodzkie Regestra Causarum                  1759-  1792 r.   ks. 23

δ. Komisji Cywilno-Wojskowej                                            1790 -  1792 r.  ks. 9

ε. Metryki urodzenia, chrztu, ślubu i śmierci               1790 - 1791 r.   ks.10 i 11

Całość wyszczególnionych akt spłonęła we wrześniu 1944 roku dzieląc los 90 procent zbiorów przedwojennych Archiwum Głównego Akt Dawnych w Warszawie.

Za czasów I Rzeczpospolitej akta grodzkie i ziemskie powiatów rawskiego i bialskiego były przechowywane na zamku w Rawie, a następnie w kościele farnym. Tam też sporządzano stosowne odpisy z ksiąg ziemskich przedstawiane w celach dowodowych przed sądami a także potrzebne do zawierania transakcji związanych z obrotem nieruchomościami. Warunki tamtejsze musiały być na tyle złe, że na sejmie koronacyjnym w 1764 została wydana konstytucja przewidująca przeniesienie ksiąg ziemskich rawskich do Białej po wybudowaniu tam stosownego budynku murowanego. Właścicielem Białej był Andrzej Leszczyński - pisarz ziemski ziemi rawskiej.

Archiwum dla ksiąg ziemskich w Białej.

BIALSKIE STOWARZYSZENIE HISTORYCZNE W BIAŁEJ RAWSKIEJ

Przydatne informacje

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne

ul. Mickiewicza 44/16

96-230 Biała Rawska

KRS: 0000352642

NIP: 835--159-16-28

e- mail bshbr@wp.pl

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne skupia pasjonatów historii Białej Rawskiej i okolic. Chcesz do nas dołączyć zajrzyj do zakładki

W kilku słowach o tym co robimy

Strona zrobiona w kreatorze stron internetowych WebWave

Media Społecznościowe

Moderator strony

Paweł Kobyłczak