Bartosz Paprocki korzystał w swoich pracach historyczno-heraldycznych ze źródeł dostępnych w jego czasach, z których wiele nie dotrwało do dzisiaj. Wiadomo, że odwiedzał klasztory, sądy, kancelarie i korzystał z dostępnych tam ksiąg. Był także w klasztorze benedyktynów w Lubiniu, który poprzez prepozyturę w Jeżowie i parafię w Chojnacie ma związki z ziemią rawską. Kilku opatów lubińskich pochodziło właśnie z tego terenu, np. [Mikołaj] Wyleziński1 czy Paweł Chojnacki2 herbu Trzaska. W tamtejszych dokumentach klasztornych być może natrafił również na komesów z Białej – Morchę i Mstygeniusa. Autentyczność tych zapisów wydaje się nie budzić wątpliwości. Metoda badawcza Paprockiego wolna jest od kadłubkowej fantazji czy długoszowej prywaty. Pozostaje jednak wykazać, że Biała z herbarza Paprockiego jest tożsama z kasztelanią bialską.

Obaj wielmożowie tytułowani są komesami. Określenie to zmieniało swoje znaczenie w czasie. Początkowo komes był tożsamy z palatynem albo wojewodą. Był to bardzo wysoki urząd, sprawowała go jedna osoba w państwie, najbliższy współpracownik władcy. Później komesi zasiadali w największych ośrodkach jak Kraków czy Wrocław. Z czasem komes grodowy zaczął oznaczać kasztelana (samo określenie castellanus pojawia się dopiero w XII w.). Komes grodowy był wysokim urzędnikiem, zarządcą zamku, zajmującym się administracją, obroną, poborem danin i sądownictwem. Później komes stał się odpowiednikiem tytułu hrabiowskiego. Wiadomo, że w 1091 r. komesem pałacowym – palatynem był Sieciech, zatem oczywiste jest, że Morcha i Mstygenius byli komesami grodowymi – kasztelanami. Biała jako nazwa miejscowa jest bardzo popularna, nosi ją w Polsce ponad 65 miejscowości, jednak jedynie dwie z nich były siedzibami kasztelanii: Biała k. Prudnika w woj. opolskim oraz Biała Rawska. Kluczem do właściwego przyporządkowania obydwu komesów z Białej jest przywilej z 1404 r. dla rodu Trzasków, wydany przez księcia Siemowita IV. W dokumencie tym występuje „generatione Lubyewo, alias cognomine Thrzasky dictorum”, czyli ród Lubiewów, znany też pod nazwą Trzaski. W dokumencie wymienionych jest ponad sto osób zamieszkujących w Wędrogowie, Zakrzewie, Niemirowicach, Paplinie, Gołyniu, Chojnacie, Szwejkach, Rosławowicach, Niwnie i samej Białej oraz w kilku wsiach w okolicach Szreńska k. Mławy3.

Powyższe wywody można podsumować następującym kalendarium kasztelani w Białej:

1091 r. – komes (kasztelan) Morcha z Białej

1180 r. – komes (kasztelan) Mstygenius (być może Mścigniew)

1276 r. – gród książęcy w Białej

1278 r. – gród (zamek) w Białej

1295 r. – kasztelan Wawrzyniec z Popienia

1313 r. – koniec kasztelanii w Białej, kasztelan rawski Przecław

1334 r. – komes Andreea Mosciczh (Andrzej Mościc) zatytułowany jako kasztelan bialski.

Analiza powyższych dat pozwala na wyciągnięcie pewnych wniosków dotyczących genezy kasztelanii w Białej. Mazowsze weszło w skład państwa piastowskiego pod koniec X w. Jeszcze Thietmar z Merseburga zaznacza, że Mieszko, gdy prowadził wojnę z Hodonem płacił cesarzowi trybut po rzekę Wartę4, co może sugerować, że początkowo jego państwo nie obejmowało Mazowsza ani Małopolski. W pochodzącym z 991 r. Dagome iudex, granice państwa Mieszka obejmowały już Mazowsze, choć Ziemia Krakowska leżała wciąż poza nimi. Także badania archeologiczne prowadzone w Płocku wykazały, że gród został założony właśnie w końcu X stulecia5. Wzmożone osadnictwo na teren Mazowsza nastąpiło w wyniku reakcji pogańskiej oraz najazdu Brzetysława w 1038 r. Czesi przyłączyli wówczas do swojego państwa Małopolskę oraz Śląsk, a spustoszyli doszczętnie Wielkopolskę i Kujawy. Ludność tych dwóch dzielnic masowo uciekała na Mazowsze, które zachowało resztki państwowości pod władzą Miecława.

Warto w tym miejscu powrócić do herbu Trzaska. Według legendy6 pochodzi on z czasów Bolesława Chrobrego, zapewne nie jako herb w sensie heraldycznym, bo te mają historię o wiek młodszą, natomiast samo nadanie herbu mogło rzeczywiście być dokonane przez pierwszego króla Polski. Co istotne, miejscowość Trzaski leży na Kujawach, a Lubiewo na granicy Kujaw i Pomorza. Jest wysoce prawdopodobne, że kujawski ród Trzasków (Lubiewów), uciekając przed czeską pożogą na Mazowsze, osiadł właśnie nad rzeką o białym dnie, którą nazwano Białą (Białką), a ziemia bialska stała się głównym gniazdem rodu. Również wielowiekowa przynależność parafii bialskiej do diecezji poznańskiej jest konsekwencją tamtych migracji.

W latach 70. XI w. powstało opactwo benedyktyńskie w Lubiniu, gdzie Paprocki prawdopodobnie odnalazł pierwsze wzmianki o Trzaskach. Po wygnaniu Bolesława II Śmiałego, władcą Polski został jego brat Władysław I Herman, związany z Mazowszem. Za jego panowania stało się jedną z najważniejszych dzielnic Polski. On to zapewne ustanowił kasztelanię w Białej7, gdzie kasztelanem został – jeśli wierzyć Paprockiemu – rycerz o imieniu Morcha. Warto zwrócić uwagę na to imię. Jego pochodzenie jest germańskie, może normandzkie, tak jak i najpotężniejszych postaci w państwie Władysława I Hermana – Piotra Dunina i komesa Magnusa.

W latach 1108-1113 nastąpiła fundacja prepozytury benedyktynów w Jeżowie8, w 1138 r. umiera w Sochaczewie Bolesław Krzywousty i rozpoczyna się rozbicie dzielnicowe, a Mazowsze trafia pod rządy Bolesława Kędzierzawego. W tym okresie tworzy się sieć administracji kościelnej, a kościół grodowy w Białej staje się siedzibą jedną z największych parafii w tej części Mazowsza9. Jej rozległość może także sugerować, że powstała jeszcze wcześniej – w XI w.10

W ostatniej ćwierci XIII w. daje się zauważyć wzrost znaczenia klasztoru w Jeżowie, pojawiają się liczne nadania książęce i przywileje. Coraz ważniejszy staje się gród w Rawie, położony pomiędzy Białą i Jeżowem. Gdy w 1313 r. umiera Bolesław Mazowiecki i dzieli swoje księstwo pomiędzy synów, Biała staje się grodem peryferyjnym w stosunku do Rawy, gdzie ustanowiona zostaje nowa siedziba kasztelana11.

Pomimo ponad dwustuletniej, potwierdzonej źródłowo historii bialskiej kasztelanii, do tej pory nie wiadomo, gdzie znajdował się bialski gród. Należy rozważyć kilka hipotez.

W odległości ok. 2 km w kierunku południowym od centrum Białej Rawskiej, we wsi Marchaty, znajduje się zalesione wzniesienie ze śladami budowli ziemnych o charakterze obronnym, jak groble, wały i fosy. W 1972 r. były prowadzone badania powierzchniowe, na podstawie których datowano stanowisko na XVI-XVII w.12, natomiast badania znalezionej tam ceramiki pozwoliło określić jej pochodzenie na późne średniowiecze13. Mieszkańcy Marchat do tej pory nazywają to miejsce Zamkiem. Sama nazwa miejscowości pochodzi od niemieckiego imienia Markwat, Marquar14, ale nie da się nie zauważyć podobieństwa z imieniem kasztelana Morchy. Co prawda wczesny gród Biała powinien leżeć nad rzeką Białką, jednak ciek wodny, płynący w sąsiedztwie grodziska jest dopływem Białki, której współczesny bieg został ukształtowany w XVI w., gdy zostały tu urządzone liczne stawy15. Wcześniej ten ciek mógł być Białką.

Inną lokalizację grodu ustalono na podstawie badań wynikających z programu Archeologicznego Zdjęcia Polski. Miałaby ona znajdować się na wzgórzu ok. 1 km w kierunku południowo-wschodnim od rynku miasta, jednak nie znalazła ona potwierdzenia16, podobnie jak alternatywne umiejscowienie, w kierunku północno-wschodnim, pomiędzy dawnymi traktami prowadzącymi do Grójca i Czerska17.

Wartą rozważenia jest lokalizacja grodu na terenie obecnie zajmowanym przez pałac zbudowany przez Leszczyńskich. Za tą lokalizacją przemawia zarówno korzystna lokalizacja na wzniesieniu przy szlaku handlowym, jak i pewna logika historyczna przejawiająca się w swoistej ciągłości założeń i „pamięci miejsca”. Również układ parku miejskiego z charakterystycznym wąwozem, a także układ komunikacyjny w mieście, ze stara ulicą Zakątną, leżącą w osi pałacu i ewentualnie wcześniejszego grodu są przesłankami uzasadniającymi tę lokalizację.

Jednoznaczne ustalenie umiejscowienia grodu kasztelańskiego w Białej możliwe będzie po wykonaniu pełnych badań archeologicznych na terenie parku miejskiego i otoczenia pałacu w Białej Rawskiej oraz stanowiska w Marchatach. Przy ubóstwie źródeł pisanych, jedynie prace wykopaliskowe mogą rzucić nowe światło na najwcześniejszą historię Białej Rawskiej.

 Bartosz Paprocki "Herby Rycerstwa Polskiego...",  wydanie pierwsze z 1584 r. , fragment zawierający wzmiankę o pierwszych bialskich komesach grodowych

Biała Rawska jest jednym z najstarszych ośrodków grodowych na terenie zachodniego Mazowsza. Istnienie tutaj kasztelanii jest dość dobrze udokumentowane w źródłach pisanych, brak jest natomiast jednoznacznego potwierdzenia lokalizacji grodu, jak również choćby przybliżonej daty jego powstania. Literatura podaje zwykle okres od połowy XII w. do połowy XIII w.1

W praktyce nie znamy odpowiedzi na fundamentalne pytania dotyczące początków Białej Rawskiej. Nie wiemy kiedy powstała, w jaki sposób, ani gdzie była umiejscowiona. W niniejszym opracowaniu przybliżymy się do odpowiedzi na powyższe pytania.

Dokument, datowany 24 sierpnia 1295 r., wystawiony w Sochaczewie przez księcia Bolesława II Mazowieckiego, wymienia kasztelana bialskiego Wawrzyńca, który w podzięce za uratowanie życia księcia podczas najazdu nieprzyjaciół, zostaje obdarzony przywilejem sądowym dla wsi rodowych kasztelana – Popienia i Mielęcina – wyłączonych niniejszym z jurysdykcji książęcej, a sam Wawrzyniec uzyskał możliwość polowania w lasach książęcych w Budziszewicach. Oryginał dokumentu nie zachował się, znane są oblata z Metryki Koronnej z lat 1524-1526 oraz widymus (potwierdzona kopia) z Metryki Koronnej z 29 kwietnia 1540 r. Autentyczność przywileju nie jest zwykle kwestionowana, jest on stosunkowo często cytowany w opracowaniach dotyczących historii Mazowsza, jednak dokładniejsza analiza listy świadków wykazuje, że czterech z pięciu występujących w nim osób nie mogło piastować wymienionych przy nich urzędów w 1295 r. I tak, scholastyk kolegiaty św. Michała imieniem Zybota, mógł być nim po 1299 r., gdyż właśnie do tego roku stanowisko to należało do niejakiego Mikołaja. Podobnie podkomorzy mazowiecki Andrzej, był nim nie wcześniej niż w 1299 r., kiedy to ostatni raz występuje w dokumentach książęcych Bienik. Analogicznie kasztelanem czerskim jeszcze w 1297 r. był Niemir, a dopiero po nim nastąpił przytaczany w dokumencie Stanisław, natomiast urząd podstolego do 1299 r. sprawował Sasin, a nie wymieniany w przywileju Jan2. Analiza wydarzeń historycznych – wspomnianego w dokumencie „najazdu nieprzyjaciół” – zdaje się odpowiadać najazdowi Wacława II Czeskiego na Mazowsze w roku 1300, kiedy to oddziały czeskie spustoszyły m. in. Gostynin i Płock3. Również pewne cechy redakcyjne przesuwają rzeczywistą datę powstania dokumentu na początek XIV w4.

Wcześniej datowany jest, wystawiony w Płocku 4 maja 1278 r., przywilej Bolesława II dla opata lubińskiego Marcina, w którym uwalnia mieszkańców wsi klasztornych: Jeżowa i leżących opodal niego Góry, Mikulina, Jasienina i Krosnowy, od płacenia kar na rzecz kasztelana zamku (!) w Białej. Oryginał dokumentu zachował się i znajduje się w Archiwum Głównym Akt Dawnych, jednak jego data jest z pewnością błędna. Przywilej został wystawiony w podzięce za pomoc udzieloną przez opata księciu Bolesławowi II Mazowieckiemu w walkach z Henrykiem III Głogowskim. Do walk tych doszło zapewne w latach 1288-1289 przy okazji rywalizacji o tron krakowski po śmierci Leszka Czarnego lub w 1296 r., gdy wspomagał Łokietka w wojnie z Henrykiem Głogowskim i Bolesławem Opolskim. Dodatkowo w dokumencie jako współwystawcy przywołani są synowie książęcy: urodzony w 1283 r. Siemowit oraz młodszy od niego Trojden, a Władysław Łokietek nazywany jest księciem sieradzkim, a tę godność sprawował w latach 1288-1300. Powszechna jest hipoteza, według której na dokumencie omyłkowo zapisano rok 1278 zamiast 12985. Wydaje się ona być błędną, gdyż data zapisana jest słowami a nie cyframi. Analiza formy pisma wskazuje, że zostało one zredagowane w latach 1297-1334 przez Jana, będącego w tym okresie kanclerzem książęcym6. Prawdopodobnie przywilej powstał rzeczywiście po 1297 r., jako opisanie rzeczywistego nadania z 1278 r. lub wcześniejszego, bądź jest to fałszywy przywilej, mający na celu uzyskanie identycznego immunitetu w przyszłości. Taki przywilej został rzeczywiście wydany w 1334 r. (a spisany w 1336 r.) przez Siemowita II. Książę potwierdza nadania swoich poprzedników dla benedyktynów jeżowskich wsi Góra, Jasienin, Mikulin i Chojnata, a za odstąpioną księciu Krosnowę nadaje prepozytowi dochody z kar sądowych i prawo do polowania7. Wśród świadków przywołany jest „comite Andreea Mosciczh castellani de Bala”. To ostatnia wzmianka o kasztelanie bialskim. Co ciekawe, już w 1313 r. pojawia się w dokumentach kasztelan rawski o imieniu Przecław8. Właśnie w tym roku umiera Bolesław, a ziemię rawską obejmuje jego syn Siemowit II, rozwijający Rawę jako ośrodek władzy. Zapewne wówczas kasztelania została przeniesiona do Rawy, a wzmianka o bialskim kasztelanie w 1334 r. pozwalała wytłumaczyć ciągłość przywilejów dla jeżowskich benedyktynów.

Jeszcze wcześniejszy przywilej wyłącza wsie klasztorne od sądownictwa w grodzie książęcym w Białej, a prepozytowi benedyktynów z Jeżowa nadaje prawo pobierania główszczyzny, czyli kary pieniężnej za zabicie poddanego. Przywilej został wydany przez Bolesława II Mazowieckiego i jego matkę Perejesławę w 1276 r. i znany jest z kopii w księdze przywilejów biblioteki lubińskiej9.

Warto zauważyć, że spośród czterech najstarszych dokumentów książęcych przywołujących kasztelanię bialską, aż trzy dotyczą w istocie jednego przywileju dla benedyktynów jeżowskich, a tylko jeden odnosi się bezpośrednio do samego kasztelana bialskiego.

Wcześniejsze zapiski dotyczące Białej znajdziemy w herbarzu Bartosza Paprockiego „Herby rycerstwa polskiego” z 1584 r. W opisie herbu Trzaska, znajdziemy następujące słowa:

„Trzaska (…) zową go niektórzy Biała, drudzy Lubiewa. (…) Iż tak twierdzi potomstwo, że się przodkowie pisali de Biała, tedy na wielu liściech najduję wiele znacznych, które tak pomieniają.

Morcha comes de Biała w roku 1091.

Mstygenus comes de Biała w roku 1180.”10

Opracował Zbigniew Szcześniak BSH

Kasztelania bialska

BIALSKIE STOWARZYSZENIE HISTORYCZNE W BIAŁEJ RAWSKIEJ

Przydatne informacje

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne

ul. Mickiewicza 44/16

96-230 Biała Rawska

KRS: 0000352642

NIP: 835--159-16-28

e- mail bshbr@wp.pl

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne skupia pasjonatów historii Białej Rawskiej i okolic. Chcesz do nas dołączyć zajrzyj do zakładki

W kilku słowach o tym co robimy

Strona zrobiona w kreatorze stron internetowych WebWave

Media Społecznościowe

Moderator strony

Paweł Kobyłczak