Przykład szyjki od butelki z wstęgą mającą sygnatury huty.

Pieczęcie ze szklanych butelek produkowanych przez leśne huty na Mazowszu.

Szczegółowe opisy większości pokazanych powyżej hut znajdują się w następujących numerach czasopisma „Szkło i Ceramika”:

1. Huta Trębaczewska nr 3/2028
2. Huta Błędowska nr 4/2018
3. Huta Lutkowska nr 5/2018
4. Huta Stanisławowska nr 6/2018
5. Huta Świnicka nr 3/2019
6. Huta Jeżewska nr 5/2019
7. Huta Piekarska nr 2/2020
8. Huta Wolska koło Białej Rawskiej, która stała się następnie Hutą Stanisławowską, nr 3/2020
9. Huta Wręcka nr 4/2020
10. Huta Załęska. Huta Karolew nr 4/2023
11. Huta w Strzyżach nr 2/2024

W podanych numerach „Szkła i Ceramiki” poszczególne huty zostały opracowane nie tylko jako fabryki szkła użytkowego i opakowań, ale szerzej jako osady hutnicze z uwzględnieniem osób, które były związane z daną hutą. Dla pasjonatów historii lokalnej to duża dawka niezwykle ciekawych informacji.

Część nie została jeszcze opracowana, często z powodu braku rozpoznanych pozostałości ich produktów, zawierających czytelne oznaczenia w postaci pieczęci szklanych, bądź oznaczeń na szyjkach butelek.

W trakcie rolnych prac polowych, prac ziemnych, np. w budownictwie, czy nawet przy uprawie działki albo ogródka przydomowego, często możemy natrafić na kawałki charakterystycznego ciemnozielonego szkła z niekiedy złotawym nalotem. To właśnie są pozostałości wyrobów dawnych leśnych hut szkła. Warto czasem zwrócić uwagę coś takiego. Nie mają one wartości materialnej, ale jeśli zawierają jakieś oznaczenia w postaci pieczęci szklanych czy sygnowanych szyjek butelek, to dla nauki bywają bezcenne jako często jedyne materialne relikty małych, leśnych hut szkła działających w naszej okolicy w zamierzchłej przeszłości.

Jeśli ktoś znalazł przypadkowo coś takiego i chciałby to pokazać, to prosimy o wiadomość na profilu Bialskiego Stowarzyszenie Historycznego na Facebooku.

Mapa leśnych hut szkła w okolicach Białej Rawskiej od końca XVIII w do połowy XIX w.

Szkło towarzyszy ludziom już od blisko 5 tys. lat. Początkowo wyrabiano z niego niewielkie ozdoby, np. paciorki. W XV w. p. n. e w Egipcie wytwarzano już z niego naczynia. W ciągu kolejnych wieków ulepszano technologię produkcji otrzymując wiele gatunków szkła o różnych kolorach, właściwościach i przeznaczeniu.

Surowcem do produkcji tradycyjnego szkła jest piasek kwarcowy oraz dodatki, najczęściej węglan sodu (Na2CO3) i węglan wapnia (CaCO3). Składniki są zgrzewane w specjalnym piecu w temp. 1300 -1500 stopni C. do uzyskania jednolitej masy, którą następnie się obrabia.

W Polsce najstarsze wyroby ze szkła odkryto w Wolinie (X–XI w.), a w Kruszwicy — pierwszy warsztat szklarski (XII–XIII w.). Pierwsza zapisana wzmianka o hucie szkła w Polsce (w Poznaniu) pochodzi z 1310 r.

Z map zamieszczonych w publikacji pt. „Szkło w Polsce od XIV do XVII wieku” (A. Wyrobisz, Wrocław 1968, s. 49-50) wynika, że pierwsze w Polsce huty szkła istniejące w latach 1300-1450 były zlokalizowane w okolicach Gdańska Poznania i Krakowa. W okresie od 1450 r. do1600 r. było ich już znacznie więcej. Mieściły się głównie w Małopolsce i na Śląsku. Od połowy XVII do połowy XVIII w. huty szkła były rozsiane w Małopolsce, Wielkopolsce i Śląsku, jak to opisano w książce „Polskie szkło do połowy XIX wieku” (red. Z. Kamieńska, Wrocław 1987). W owym czasie na Mazowszu takie warsztaty były rzadkością. Sytuacja zaczęła zmieniać się od mniej więcej połowy XVIII w.

Lesiste tereny Mazowsza jako źródło opału dla hut, oraz liczne pokłady piasku kwarcowego stały się dogodnymi warunkami dla powstawania małych manufaktur produkujących szkło. Wpływ na rozwój hutnictwa szkła miała także sytuacja polityczna. Po III rozbiorze Polski, obszar Mazowsza został podzielony pomiędzy Rosję, Prusy i Austrię. Państwa te prowadziły między sobą wojnę celną, której skutkiem były zakazy wwozu artykułów szklanych (gąsiorków, butelek itp.) z sąsiednich krajów. Następnym bodźcem był rozwój browarnictwa i gorzelnictwa, co prowadziło do wzrostu popytu na szklane opakowania dla produkowanych trunków. Wskazane warunki sprawiły, iż huty szkła stały się bardzo popularne na Mazowszu, zwłaszcza od końca XVIII w. do I poł. XIX w. Ta dobra koniunktura na szkło, sprawiała, iż następowała specjalizacja wielu rodzin w tej branży. Badając księgi metrykalne można dostrzec, że hutnik szkła w ciągu swojej aktywności zawodowej pracował w kilku hutach. Jeśli zamykano jedną, przeprowadzał się z rodziną do nowo otwieranej, gdzie potrzebowano wykwalifikowanych pracowników.

Proces zakładania huty szkła był zawsze bardzo podobny. Właściciele ziemscy, jeśli posiadali duże ilości lasów, które chcieli zlikwidować, by pozyskać tym sposobem nowe grunty pod uprawę, wydzierżawiali część lasu osobom prywatnym, których profesją było organizowanie i prowadzenie hut szkła. Osoby te zawierały umowę z właścicielem, określającą między innymi czas dzierżawy, obszar przeznaczony do wyrębu, kwotę czynszu należnego właścicielowi, ewentualnie sposób partycypacji w budowie budynków hutniczych oraz mieszkalnych dla pracowników. Dla właściciela ziemskiego założenie huty szkła było bardzo korzystne. Każdego roku wpływał mu czynsz dzierżawny i zwykle nie obchodziły go szczegóły związane z wytwarzaniem i zbytem produkowanych tam artykułów.

Czas istnienia danej huty szkła zależał od długości kontraktu, który był zawierany co do zasady na okres od kilku do kilkunastu lat.

Z funkcjonowaniem poszczególnych hut szkła związanych było zwykle kilkunastu pracowników. Część z nich pozyskiwało drewno na opał, część pracowało bezpośrednio przy produkcji, a inni trudnili się handlem wyrobami gotowymi. Do tego należy doliczyć żony i dzieci pracowników, co daje nam co najmniej kilkudziesięcioosobową osadę hutniczą. Osady te nosiły nazwy „Huta” z dodaniem drugiego członu pochodzącego od nazwy najbliższej miejscowości albo od imienia czy nazwiska właściciela ziemskiego, który wydzierżawił swoje grunty i lasy na potrzeby funkcjonowania tego zakładu. Gdy kończył się kontrakt dzierżawny, pracownicy huty przenosili się z rodzinami do innej. Pozostała osada hutnicza często zanikała albo była zasiedlana przez nowych osadników trudniących się np. rolnictwem. Do dziś często spotykane są miejscowości mające w swojej nazwie słowo „Huta”, które najczęściej powstały na miejscu dawnych hut szkła.

Leśne huty szkła zaczęły zanikać w II poł. XIX w., kiedy to produkcją szkła zaczęły zajmować się zakłady przemysłowe.

Do niedawna temat mazowieckich hut szkła był traktowany przez naukę ogólnie. Brak było opracowań związanych z poszczególnymi zakładami. Dopiero od 2018 zaczęły ukazywać się w czasopiśmie „Szkło i Ceramika” artykuły dotyczące historii poszczególnych hut szkła leśnego na Mazowszu autorstwa Kamili Baturo i Aleksandry Kasprzak. Prace prowadzone przez wskazane badaczki otwierają nowy rozdział w poznaniu historii przemysłu na ziemiach polskich, a szczególnie na Mazowszu. Do tej pory niewielu naukowców zajmowało się poznawaniem dziejów poszczególnych zakładów produkujących szkło, głównie z powodu małej ilości materiałów archiwalnych. Jednak zajęcie się tą tematyka jest bardzo potrzebne z kilku powodów: Po pierwsze, wykopaliska archeologiczne dostarczają sporej ilości zabytków związanych z dawnym hutnictwem szkła, np. stare butelki, naczynia szklane, a także ich fragmenty zwierające pieczęcie szklane z sygnaturami hut lub szyjki butelek z naniesionymi oznaczeniami. Takie artefakty bez opracowań dotyczących hut szkła, niosą o wiele mniej informacji. Po drugie, jest w Polsce wiele miejscowości mających w swej nazwie słowo „Huta”, których powstanie związane było z funkcjonującą tam hutą szkła. Mieszkańcy są często ciekawi i zaskoczeni, że np. dwieście lat temu produkowano tam butelki szklane. Badania prowadzone na ten temat, przyczyniają się do wzrostu świadomości społecznej, co ma także wpływ na niebagatelizowanie przypadkowych znalezisk zabytków związanych z dawnymi hutami szkła, bądź pozostałości ich dawnej lokalizacji. Po trzecie zdarzają się np. w lasach, czy innych terenach nie użytkowanych przez rolnictwo, dobrze zachowane pozostałości dawnych hut szkła. Historyczne opracowanie takich miejsc, wraz z ochroną konserwatorską może dać asumpt do uczynienia z nich atrakcji turystycznych w postaci np. parków kulturowych. Warto także wspomnieć o rosnącej popularności kolekcjonowania starych butelek i innych przedmiotów związanych z dawnymi browarami czy gorzelniami, co tworzy rzeszę odbiorców poszukujących naukowych opracowań na ten temat.

Kamila Baturo i Aleksandra Kasprzak opracowały kompleksowo do tej pory historię około 30 hut szkła leśnego, a rozpoznały na Mazowszu blisko 200. Śledząc kolejne artykuły badaczek, można dostrzec, że ich podstawą jest w szczególności: materiał archeologiczny pozyskany z wykopalisk na terenie Warszawy, księgi metrykalne parafii, na terenie których rozpoznano istnienie huty, nieliczne dokumenty archiwalne i dawne mapy, oraz dostępna literatura przedmiotu.

Wśród rozpoznanych i opracowanych przez powyższe badaczki hut szkła leśnego jest kilkanaście znajdujących się na terenie między Mszczonowem a Białą Rawską i Rawą Mazowiecką, co przedstawia poniższa mapa.

Leśne huty szkła w okolicach Białej Rawskiej

Wiadomości ogólne

BIALSKIE STOWARZYSZENIE HISTORYCZNE W BIAŁEJ RAWSKIEJ

Przydatne informacje

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne

ul. Mickiewicza 44/16

96-230 Biała Rawska

KRS: 0000352642

NIP: 835--159-16-28

e- mail bshbr@wp.pl

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne skupia pasjonatów historii Białej Rawskiej i okolic. Chcesz do nas dołączyć zajrzyj do zakładki

W kilku słowach o tym co robimy

Strona zrobiona w kreatorze stron internetowych WebWave

Media Społecznościowe

Moderator strony

Paweł Kobyłczak