BIALSKIE STOWARZYSZENIE HISTORYCZNE W BIAŁEJ RAWSKIEJ

„Okresem chełmskim” w historii parafii pw. św. Wojciecha w Białej Rawskiej możemy nazwać okres, kiedy to parafia ta decyzją króla Aleksandra Jagiellończyka została włączona do dóbr biskupów chełmskich. W tym czasie nie wyznaczano proboszczów. Parafią zawiadywali biskupi chełmscy.

Mikołaj Kościelecki Herbu Ogończyk (ur. 1450, zm. 4 maja 1518 w Skępem) – pleban bialski w latach 1506-1518.

Pierwszy bialski pleban „okresu chełmskiego” – biskup Mikołaj Kościelecki, był synem Mikołaja Kościeleckiego, wojewody brzesko-kujawskiego i starosty dobrzyńskiego. Po studiach na Akademii Krakowskiej został w 1469 r. kanonikiem gnieźnieńskim, w 1478 r. był już prepozytem włocławskim. W 1476 r., jako sekretarz królewski, posłował do książąt pomorskich Warcisława X i Bogusława X. W 1487 r. był posłem królewskim do wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego. W 1489 r. występuje, jako kanonik krakowski, zaś w 1494 r. jest dziekanem gnieźnieńskim.

Ks. bp Mikołaj Kościelecki, fundator Maryjnego sanktuarium w Skępem. Obraz anonimowego twórcy – XVIII-wieczna kopia obrazu z XVI w. Skępe, kościół klasztorny

W 1505 r. został biskupem chełmskim. Brał udział w wielu misjach dyplomatycznych, m.in. był przedstawicielem królów Polski na sejmie stanów pruskich. Jako biskup chełmski, wziął udział w 1512 r. w koronacji polskiej królowej Barbary. Był właścicielem m.in. Skępego. W 1498 roku wraz z bratankiem Mikołajem Kościeleckim, kasztelanem inowrocławskim, sprowadził do Skępego bernardynów z Koła i rozpoczął budowę kościoła i klasztoru. W 1511 roku, za zgodą biskupa płockiego, konsekrował klasztor bernardynów w Skępem. W podziemiach wybudował rodzinny grobowiec.

Pod koniec życia wycofał się z życia politycznego i osiadł w klasztorze ojców bernardynów w Skępem. Z bratankiem Mikołajem Kościeleckim dokonał zapisów na rzecz skępskich bernardynów. Zobowiązał swego bratanka do dokończenia budowy klasztoru i na ten cel zapisał mu kwotę 1000 florenów. Zmarł w 1518 roku w Skępem.1

W 1506 r. został plebanem bialskiej parafii.

Od 1462 r aż do początków XVI w. Biała była własnością królewską. Królowie posiadali prawo patronatu w kościele parafialnym w Białej. Kontynuując dzieło wzmacniania diecezji chełmskiej, na sejmie w Lublinie, w dniu 13 maja 1506 r., król Aleksander Jagiellończyk zezwolił biskupowi chełmskiemu Mikołajowi Kościeleckiemu na wykupienie dóbr królewskich, w tym miasta Biała, z zastawu, w którym się dotąd znajdowały. Od tego czasu parafia bialska wraz z własnością miasta Biała, dochodami i patronatem nad miejscowym kościołem, miały wejść w skład dóbr biskupa chełmskiego.2

Wykup z zastawu u Walentego Osuchowskiego obejmował jedynie połowę Białej. Druga połowa parafii, której król był patronem, została przez króla darowana, jako własność wyłączna i nieobciążona zastawem. Prawdopodobnie ta część miasta znajdowała się na północ od kościoła i wówczas (między 1506, a 1510 r.) została ponownie rozplanowana. Przyjęte wtedy założenie urbanistyczne miasta zostało w głównych swych zarysach utrzymane do dnia dzisiejszego.3

Wykupienie dóbr nastąpiło niezwłocznie, gdyż już 3 stycznia 1510 r. w Krasnymstawie, biskup Kościelecki wydał dokument, w którym potwierdził fakt przyłączenia dóbr Biała do zasobu biskupów chełmskich. Biskup Kościelecki przyznał jednocześnie uprawnienie do otrzymywania przez kapitułę katedralną chełmską, z parafii bialskiej, co kwartał pięciu kóp półgroszy koronnych, w zamian za modlitwę liturgiczną w jego intencji. Stało się to prawdopodobnie przesłanką do późniejszego nadużywania przez kapitułę swych uprawnień i wyznaczania dla parafii bialskiej komendarza4, choć prawo patronatu nie zostało jej przez biskupa przekazane.5

Okres chełmski 1506 – 1538

W dniu 18.01.1520 r. biskup poznański Jan Lubrański wystawił przywilej inkorporacyjny, zgodnie z którym biskupstwo chełmskie przejęło miasto i parafię wraz 66-ciona wioskami: Biała, Żurawia Wielka, Żórawka, Chrząszczew, Chrząszczewek, Zakrzew, Narty, Koty, Podlesie, Niemirowice, Błażejewice, Białe, Kurnoc, Białe Wielkie, Białe Małe, Wioska Grzymkowice, Kawęczynek, Tomiki W., Tomiki M., Uciąchy, Pachy, Galiny Wielkie, Galiny Małe, Bobrowce, Danków, Rzeczków, Orla góra, Byczki, Podsiedkowice, Pokrzywna, Wola Pokrzywińska, Przyłuski Wielkie, Przyłuski, Lipie, Przyłuski Stara Wieś, Chodnów, Gośliny, Szczuki Wielkie, Szczuki Małe, Świejki Wielkie, Świejki Małe, Rzymiec, Turobojce, Zabłocie, Gozimierz, Gaspary, Przyłuski Wieśniane, Studzianki, Zuski, Rylsko wielkie, Rylsko małe, Laski, Toski, Królów, Porady Wielkie, Porady Małe, Marchoty, Goślinki, Leszew, Leszewski, Wólka Leszowska, Rosławowice, Komorów, Byszowice, Słupce, Ossa.1

Prawdopodobnie to właśnie biskup Kościelecki, lub jego następca biskup Jakub Buczacki, zbudował w Białej kościół z cegły oparty na kamiennym fundamencie. Zapewne budowla ta powstała na miejscu poprzedniego kościoła drewnianego. Wybudowana została wówczas obecna część prezbiterialna kościoła.

Gotyckie obramowanie okna zakrystii. Fotografia autora.

Jakub Buczacki – 1518-1538

Urodzony w XV w., zm. 6 grudnia 1541 w Brodnicy. Polski szlachcic herbu Abdank, sekretarz królewski (1503), proboszcz lubelski (1505), kamieniecki od 1507 r., biskup chełmski od 1518 r., biskup płocki od 1538 r., starosta rawski.

Był sekretarzem króla Aleksandra Jagiellończyka. Brał udział w wielu misjach dyplomatycznych do Mołdawii i na Węgry. Pochowany został w 1541 r. w Płocku.2

Właśnie staraniem biskupa Buczackiego, w dniu 22 grudnia 1521 r., na sejmie w Piotrkowie, król Zygmunt I, nadał wsi Biała, będącej własnością katedry chełmskiej, prawa miasta na prawie niemieckim. Nadał też miastu przywilej targu tygodniowego we wtorek i dwóch jarmarków w roku: na translację św. Wojciecha i św. Barbarę (20 X i 4 XII). 3

Od ww. daty można zatem uznać z pewnością istnienie miasta Białej, ustanowionego na prawie niemieckim.

Nagrobek biskupa Jakuba Buczackiego w katedrze w Płocku.

Okres „chełmski” 1538–1645

W dalszych latach funkcję plebana bialskiego sprawowali niejako z urzędu kolejni biskupi chełmscy, do których w dalszym ciągu należało prawo patronatu parafii. Faktycznie jednak parafia bialska zarządzana była przez kapitułę chełmską, która pobierała z niej środki na swoje uposażenie.

Tabela nr 2 Rzymskokatoliccy biskupi chełmscy w latach 1538-1657 ¹

Parafia i miasto, jako własność kościelna, nie podlegały lustracjom królewskim, jakie w tym czasie odbyły się w latach 1564 r. (potwierdza istnienie w Białej komory celnej) i 1570 r. i nie dają zbyt wiele wiedzy na temat stanu Białej z tego okresu.2

Parafia znajdując się jednak na terenie diecezji poznańskiej, dekanatu mszczonowskiego, była objęta okresowymi wizytacjami kościelnych dostojników, z których pewne dane można uzyskać.

Jak pisze ks. J. Wiśniewski: Wizytacja kanoniczna Jana Klimeckiego kan. i oficjała warszawskiego z 1566 r. (okres pełnienia funkcji proboszcza przez biskupa Wojciecha Staroźrebskiego Sobiejuskiego – przyp. aut.) znajduje kościół w złym stanie, mury zniszczone zaciekami. Biskup utrzymuje tu trzech wikarych i czwartego komendarza. Przez nich rządzi parafią. Jeden z nich często przemawia (ks. Franciszek Wysocki) „alii vero tantum numerum sunt” (inni są tylko liczbami – może chodzi o to, że nie są aktywni – przyp. aut.)… Dawniej śpiewano pacierze lecz Rssumus Bazarski, odjął kapłanom dziesięciny i rzadko dziś śpiewają…(może chodzi o to, że nie mają środków na utrzymanie – przyp. aut.). Biskup dochody ma z dziesięcin, które dzierżawi podsędek czerski Błędowski. Wikarjusze mają dziesięciny wartości 70 grzywien, lecz ledwie im płacą 10 grzywien. Rektor szkoły ma dziesięcinę snopową na Białej, z czego kupuje wino do kościoła.

Kapituła chełmska zarządzała Białą przez swych przedstawicieli. Początkowo parafią zarządzał komendarz i trzech wikarych.3

Odległość bialskiego beneficjum od siedziby biskupstwa chełmskiego z pewnością miała wpływ na inwestycje i sposób zarządzania parafią. Biskup Jakub Uchański w styczniu 1557 r. pozwał Jana Chrząszczewskiego o szkody i poranienie mieszkańców miasteczka Biały. 4

Jakub Uchański - arcybiskup gnieźnieński, biskup chełmski, biskup Wrocławia, prymas Polski.

W 1603 r. w Białej przeprowadzona była wizytacja bp. Goślickiego, która tak przedstawiała bialski kościół: W czasie wizyty Goślickiego w roku 1603 był on murowanym5, ale w najopłakańszym stanie. "Sam kościół - mówi wspomniana wizyta - jest jakokolwiek pokryty, ale ściany i fundamenta, podpory murow (bases murorum) malą się; drzewo złe, okna zniszczone, ołtarze zrujnowane i nagie (nudata). Kościół poświęconem był pod tytułem ś. Wojciecha, biskupa. ... Podług wizyty Goślickiego była w Białej szkoła, a przynajmniej fundusz na jej otrzymywanie (bo domu szkólnego nie było), to jest dziesięciny dla rektora szkoły... Szpitala w czasie wizyty Goślickiego w Białej nie było...6

Ks. J. Wiśniewski w następujący sposób opisał kolejne wizytacje: W 1616 wizytacja Pawła Piaseckiego, archidiakona warsz., z polecenia Andrzeja z Bnina Opaleńskiego, bpa pozn., znajduje kościół konsekrowany pod wezwaniem św. Wojciecha i Stanisława B.M. Kościół nie miał folwarku, lecz utrzymywał się z dziesięcin i czynszów miejskich, wynoszących 300 zł. Przy kościele istniał szpital. … Wizyta Adama Kossa Dr. O. Pr. archidiakona, z 1649 r. powiada, że rocznicę pośw. kościoła obchodzono w niedzielę po św. Franciszku….

W 1634 r. Remigiusz Koniecpolski biskup chełmski przestał rządzić parafią, a naznaczył plebana zrzekając się dla siebie dziesięcin i dochodów.7

Ustalenia, wskazywane przez ks. Wiśniewskiego, potwierdzają współczesne – ks. Marczewskiego. Wskazują one na to, że w latach 40. XVII w. bp Paweł Piasecki przekazał kapitule katedralnej chełmskiej prawo pobierania środków z wydzierżawionych na rzecz osób świeckich dóbr bialskich. Kolejny biskup – Stanisław Pstrokoński – w czasie swego posługiwania doprowadził do pełnego uregulowania własności bialskiej parafii, przekazując ją kapitule katedralnej chełmskiej, w zamian za dobra karczmy w Pobołowicach. W tego czasu parafia stała się wyłączną własnością kapituły, która natychmiast podjęła starania, aby pozbyć się odległych dóbr bialskiej parafii.8

Okres „chełmski” 1645-28 luty 1695

Kapituła w kolejnych latach poszukiwała nabywcy dóbr w Białej. Już w 1645 r. dyskutowano na temat możliwości zbycia tych dóbr dla Hieronima Radzejowskiego – starosty łomżyńskiego, zaś w 1648 na rzecz Stanisława Silnickiego – podstolego lubelskiego.

Jednocześnie zawierano kolejne kontrakty na dzierżawę dóbr bialskich. W 1645 r. na okres trzech lat wydzierżawił dobra bialskie dziekan Krzysztof Bąkowski, zaś od 1645 dzierżawcą stał się komendarz bialski Łukasz Bobrecki, któremu w 1650 r. pozostawiono bialskie dobra kapitulne na dożywocie. Komendarz bialski Bobrecki, późniejszy kanonik chełmski, podejmował dalsze starania w imieniu kapituły dla zaakceptowania inkorporacji Białej przez Stolicę Apostolską.

Kapituła katedralna dążyła do utrzymania władania dobrami bialskimi, zwracając się do kolejnych biskupów chełmskich o utrzymanie swego stanu posiadania (lata 1661 i 1663). Zniszczenia Białej w wyniku potopu szwedzkiego były bardzo duże, gdyż kwota rocznego czynszu dzierżawnego spadła wówczas poniżej 300 złp.9

Dobrze stan ten oddaje kolejny opis wizytacji podany przez ks. J. Wiśniewskiego: Wizytacja z 1673 znajduje dzwonnicę zdezelowaną, będącą w stanie ruiny. W niej trzy dzwony. Nauczyciel i kantor mieszkają w bardzo lichym domku przy kościele. Taką same lichotę zajmuje komendarz. Organista mieszka we własnym domu. Służba kościelna jest na uposażeniu proboszcza.10

Tabela nr 3

Rzymskokatoliccy biskupi chełmscy w latach 1644-1696 ¹¹

Za czasów bp. Żegockiego konflikt o Białą nasilił się do tego stopnia, że biskup prawdopodobnie zupełnie odebrał Białą kapitule. W 1674 r. prokurator kapituły był upoważniany do wniesienia skargi w tej sprawie. Po śmierci bp. Żegockiego kapituła ponownie przejęła dobra bialskie.

W dalszym ciągu jednak kapituła miała problemy z zarządzaniem parafią bialską. Bardzo trudnym okazał się okres, kiedy parafią zarządzał kanonik Stefan Załuski, który dzierżawił parafię od 1677 r. Miał on doprowadzić bialską gospodarkę do ruiny. Kapituła w 1679 r. zdecydowała się odebrać swoje dobra, do czego wyznaczono kustosza i komendarza w Białej Bartłomieja Tłubickiego oraz miejscowego wikariusza Mikołaja Turobojskiego.

Ze względu na trudną sytuację, w 1680 r. kapituła katedralna przekazała Białą biskupowi chełmskiemu Stanisławowi Jackowi Święcickiemu za rekompensatę 325 złp rocznie. Ostatecznie dzierżawca Załuski spłacił zadłużenie wobec kapituły, zaś biskup nie regulował swoich zobowiązań.

Kapituła nie mogąc właściwie administrować dobrami bialskimi, podjęła decyzję o ich sprzedaży, za zgodą biskupa i Stolicy Apostolskiej. Wybrano zaufanego kontrahenta – Aleksandra Jarzynę – chorążego królewskiego12. Do czasu uzyskania zgody na sprzedaż, A. Jarzyna dzierżawił Białą. Dobra bialskie wyceniono na 900 dukatów, zaś przychód roczny na 35 dukatów. A. Jarzyna zgodził się zapłacić 1200 dukatów.

Już 1 października 1694 r. Stolica Apostolska wyraziła zgodę na transakcję. Kontrakt między kapitułą i Aleksandrem Jarzyną oraz jego żoną Heleną z Krzeczkowskich został potwierdzony na noworocznym posiedzeniu generalnym kapituły. W dniu 28 lutego 1695 r. warunki sprzedaży zaakceptował biskup chełmski i w tym samym roku delegaci kapituły przyjęli zapłatę za Białą w wysokości 15 000 złp.¹³

Media Społecznościowe

Strona zrobiona w kreatorze stron internetowych WebWave

W kilku słowach o tym co robimy

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne skupia pasjonatów historii Białej Rawskiej i okolic. Chcesz do nas dołączyć zajrzyj do zakładki

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne

ul. Mickiewicza 44/16

96-230 Biała Rawska

KRS: 0000352642

NIP: 835--159-16-28

e- mail bshbr@wp.pl

Przydatne informacje