J. Łukaszewicz, Krótki opis historyczny kościołów parochialnych, kościołków, kaplic ..., Tom 3, 1863 r.,  s. 227

Wikariat wieczysty

Do 1634 roku biskupi chełmscy administrowali parafią przez przez wikariuszów pobierając dochody i dziesięciny. Tego roku Remigiusz Koniecpolski ustanowił vicarium perpetuum z władzą plebańską w Białej, zrzekając się na jego korzyść utrzymania pól, dziesięcin i przychodów. Pierwszym wikariuszem wieczystym został mianowany Łukasz Bobrecki. Jego prawa zostały ustalone następująco:

„Tenże właśnie wikariusz wieczysty czasowo urzędujący na mocy wymienionej, dokonanej zgodnie z prawem prowizji, będzie posiadał połowę gruntów wójtowskich w miasteczku Biała, tenuty niegdyś panów Podsędkowskich. Również łąki z tego właśnie majątku wójtowskiego tak, jak z tym majątkiem graniczą, a ponadto ze swoimi przynależnościami do wymienionego wójtostwa od dawna, do obecnego czasu należące. Również z majątku wójtowskiego pewną część tejże właśnie posiadłości  przylegającą do budynku plebańskiego, a następnie opuszczone zagrody poddanych należące niegdyś do wójtostwa. Również ogród ustalony w pewnych granicach ze stawami rybnymi, które niegdyś należały do szpitala, a także z przylegającą właściwej proporcji na długość i na szerokość łąką, gdzie także, jeśli chciałby, z powodu dość rozległego miejsca, mógłby wyznaczyć dla swoich zagrodników zagrody.(...) Również dziesięciny po wsiach parafialnych, mianowicie: Komorów, Rosławowice, Chodnów, Szwejki, Szwejki Dachny, Szwejki Słupce, Laski, Rzymiec, Rylsko każde z dwóch [Małe i Duże], Zuski, Turobowice, Lutobory, Przyłuski Wieśniane, Zabłocie, Goźdźmierz, Gacpary, Żuki, Porady każde z dwóch [Górne i Dolne], Żurawia Wielka, Chrząszczew, Błażejewice, Zakrzew, Narty, Koty, Rzeczków, Orla Góra, Dańków, Przyłuski Wielkie, Byczki, Bobrowice, Toniki każde z dwóch [Małe i Duże], Pachy, Folwark Lesiewski, Koprzywna, Wola Koprzywińska, Studzianki, Przyłuski Stara Wieś, Lipie, Szczuki każde z dwóch, Białe, Kurnoch Wioska, Białe każde z dwóch, Kawęczynek, Gośliny, Królów, Podsędkowice Uciąchy, Galiny każde z dwóch [Małe i Duże], Marchaty, Goślinki, Niemirowice,Lesiew, Lesiewska Wola, Chrząszczewek i Ossa. Z tych właśnie dziesięcin po wymienionych wsiach, wspomniany wikariusz wieczysty, czasowo urzędujący w pełni  będzie zobowiązany i został zmuszony zapewnić środki wystarczające dla dwóch zdolnych i odpowiednich wikariuszy oraz kierownika szkoły, kantora i organisty i ze względu napraw tegoż właśnie kościoła i jego cmentarza, szkoły i innych budynków, ponadto wosk i wina na potrzeby kościoła.”

(dokument zamieszczony w : ks. Jan Wiśniewski "Opis historyczny parafii Biała Mazowiecka)

 Zmiana podmiotu uprawnionego do bialskiego beneficjum

Do niedawna problem przejścia dóbr Biała będących beneficjum biskupów chełmskich nie był wyjaśniony w literaturze przedmiotu z powodu braku źródeł. Dopiero praca ks. J. Marczewskiego, „Dzieje chełmskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego”, wydana w 2013 wyjaśnia te kwestie. Autor czyni następujące ustalenia:

Biskup chełmski Paweł Piasecki w latach swego duszpasterzowania, tj 1641-44 oddał kapitule chełmskiej prawo do pobierania środków z wydzierżawionych przez niego osobom świeckim dóbr mensy biskupiej w Białej. Jego następca bp Stanisław Pstrokoński zdecydował pozbyć się Białej przekazując ją kapitule za dobra pochodzące z donacji uczynionej pod koniec XVI w. (Karczma Budzyń znajdująca się w Pobołowicach przy drodze wiodącej z Hrubieszowa do Chełma). Jak się potem okazało zamiana nie miała charakteru ostatecznego, bo w 1661 i 1663 kapituła prosiła kolejnych biskupów chełmskich o utrzymanie zamiany Po zamianie kapituła dążyła do sprzedaży Białej.

Od 1645 roku kapituła chełmska starała się zbyć dobra bialskie. Zainteresowanym okazał się Hieronim Radziejowski, lecz nie uczynił zadość warunkom kontraktu. W 1648 roku wolę nabycia tych dóbr wyraził podstoli lubelski Stanisław Silnicki. Równolegle do poszukiwań nabywcy dóbr bialskich zawierano umowy dzierżawy. Dzierżawcami byli członkowie kanonickiego gremium. Od 1648 r. dzierżawcą były dziekan Krzysztof Bąkowski, od 1650 r. Łukasz Bobrecki, który miał uzyskać zgodę Stolicy Apostolskiej na ewentualną sprzedaż dóbr bialskich. W 1653 r. wyruszył w drogę ale nie wiadomo co wskórał. Po potopie szwedzkim i zniszczeniu Białej wartość rocznego czynszu spadła do 300 zł

Zarządzanie Białą Sprawiało kapitule coraz większe kłopoty. Szczególnie trudny okazał się czas dzierżawienia Białej przez kanonika Stefana Załuskiego. Okazał się on niesolidnym kontrahentem i  doprowadził gospodarkę bialską do ruiny. W związku z tym na posiedzeniach generalnych w 1679 roku kapituła ostatecznie zdecydowała odebrać dobra i wyznaczyła do tego zadania kanonika Stanisława Bedlińskiego, a także kustosza i komendarza w Białej, Bartłomieja Tłubickiego, oraz Mikołaja Turobojskiego tamtejszego wikariusza. Kanonikowi Załuskiemu zagroziła wszczęciem postępowania sądowego, pozbawieniem głosu w kapitule i ekskomuniką.Tymczasem kanonik Załuski nie zamierzał się poddać, zwłaszcza że udzielał mu wsparcia jego świecki bratanek Kazimierz Załuski, który praktycznie rządził w tamtejszej dzierżawie. Przejęcie przez kapitułę Białej nie powiodło się z powodu oporu Załuskiego.

Kapituła postanowiła wobec tego wysłać kustosza Tłubickiego, tamtejszego komendarza i przyszłego dzierżawcę, oraz kanonika Stanisława Żalskiego, aby użyli swojego autorytetu. W razie trudności mieli skorzystać z pomocy kogoś z miejscowej szlachty, namawiając go do zawarcia umowy dzierżawnej. Delegaci nie tylko nic nie wskórali ale ledwo uszli z życiem i musieli w sekrecie uciekać przed Kazimierzem Załuskim. Z tego powodu postanowiono wnieść przeciw niemu oskarżenia przed Trybunał Koronny w Lublinie. O sprawnie poinformowano bpa Stanisława Jacka Święcickiego, który zadeklarował przejęcie pod swoją opiekę i zarząd dóbr Biała oraz wypłacenie kapitule 325 złp rekompensaty. Autorytet biskupi zrobił swoje. Załuski spłacił zaległy czynsz za dzierżawę Białej. Nierzetelny okazał się biskup, który nie wypłacił kapitule obiecanej kwoty, przez co Biała przestała przynosić kapitule jakąkolwiek korzyść. Ze względu na odległość i czynnik ludzki kapituła nie mogła zarządzać Białą i począwszy od lat 90 XVII w. dążyła do jej zbycia.W 1693 roku wysłano do Białej komisarzy, którzy mieli za zadanie, opisać stan dóbr, określić ich wartość i zasugerować cenę. Ich relacja utwierdziła kapitułę w zamiarze sprzedaży dóbr bialskich. Kapituła stwierdziła, że zgłosiło się wielu chętnych ale wybór padł na Aleksandra Jarzynę – chorążego królewskiego. Do czasu uzyskania zgody biskupa i papieża Jarzyna miał być dzierżawcą. Zgoda Stolicy Apostolskiej została udzielona  już w 1694 roku. Na noworocznym posiedzeniu w 1695 roku doszło do potwierdzenia kontraktu z Aleksandrem Jarzyną i jego żoną Heleną z Krzeczkowskich. Za dobra bialskie nabywcy zapłacili 15000 złp.

Stan kościoła z końca XVII wieku w oparciu o pracę ks. Wiśniewskiego (Opis historyczny parafii Biała Mazowiecka);

Wizytacja z 1673 roku znajduje dzwonnicę zdezelowaną w stanie ruiny, a w niej trzy dzwony. Nauczyciel i kantor mieszkają w bardzo lichym  domku przy kościele. Taką samą lichotę zajmuje komendarz. Organista mieszka we własnym domu. Służba kościelna jest na uposażeniu proboszcza.

W wielkim ołtarzu był obraz Pana Jezusa na krzyżu, malowany na desce.Mensa miała portatyl. (Blat ołtarza miał kwadratową płytkę z kamienia z wydrążeniem na relikwie, na której podczas mszy ustawiano kielich, ponieważ stół ołtarzowy nie miał kamiennej mensy).

Po stronie Ewangelii (północnej) stał ołtarz M. B. Częstochowskiej, przy którym w skrzyneczce trzymano oleje święte. Po stronie południowej stał ołtarz św. Mikołaja. Te trzy ołtarze były oddzielone drewnianą balustradą. W nawie po stronie południowej stał ołtarz M. B. z obrazem. Mensa przy tym ołtarzu była pokonsekrowana. Przy tym ołtarzu było Bractwo Różańca Świętego Zakrystia mieściła się od strony północnej. W 1692 rektorem szkoły był Walenty.

Podsumowując cały okres pozostawania parafii Biała w rękach biskupów chełmskich można wysnuć następujące wnioski:

1. Oddanie całej parafii i miasta w zarząd wraz z prawem pobierania dochodów, biskupom chełmskim, w pierwszych latach od tej decyzji niosło dużo korzyści: poparcie i opieka  możnych (bp Kościelecki, bp Buczacki), ponowna lokacja miasta, budowa murowanego kościoła.

2. Kolejni biskupi chełmscy nie byli zainteresowani rozwojem miasta Białej ani majątku parafii. Traktowali swe posiadłości tylko jako źródło pozyskania dochodów.

3. Duża odległość między Białą a diecezją chełmską sprawiała duże kłopoty we właściwym zarządzaniu beneficjum bialskim.

4. Miejscowa szlachta wykorzystywała fakt, że z powodu dużej odległości biskup chełmski nie mógł należycie kontrolować sytuacji w parafii Biała i blokowała rozwój miasta. Konflikty między miejscową szlachtą a komendarzami zarządzającymi parafią w imieniu biskupów chełmskich, zapewne się pogłębiły w czasach reformacji, jednak z powodu braku źródeł nie można tego wątku dokładnie zbadać.

Patrząc z perspektywy czasu można tylko domniemywać, co by było gdyby Biała nie została oddana na początku XVI w. w ręce biskupów chełmskich. Czy była dla Białej jakaś alternatywa? Pytanie to pozostaje nadal otwarte.

Opracował Paweł Kobyłczak BSH

Wizytacja w 1616 r. Pawła Piaseckiego, archidiakona warszawskiego z polecenia Andrzeja z Bnina Opaleńskiego bpa poznańskiego, znajduje kościół konsekrowany pod wezwaniem św. Wojciecha i św. Stanisława B. M. Kościół nie miał folwarku, lecz utrzymywał się z dziesięcin i czynszów miejskich, wynoszących 300 zł. Przy kościele istniał szpital. (J. Wiśniewski "Opis historyczny parafii Biała Mazowiecka).

„Biała podlega prawom ruskiego biskupa chełmskiego. Wśród bardziej odległych Mazowszan słynie ona nie z wielkości czy ogłady, której tam w ogóle nie ma, lecz z okolicznych rozbojów. Szlachta tamtejsza należy do najgorszego stanu i jako taka przez lekkomyślność i zuchwalstwo, skłonna jest popełnić każdy występek. Jest też postrachem dla bogatszych i warcholi się między sobą w nieujarzmionej swobodzie, mordach i podpaleniach.”

Stosunki miejscowe miały także swoje odzwierciedlenie w stanie kościoła w Białej. Wizytacja kanoniczna Jana Klinieckiego kanonika i oficjała warszawskiego z 1566 r. znajduje kościół w złym stanie, mury zniszczone zaciekami. Biskup przy kościele w Białej utrzymywał trzech wikarych i komendarza. Przez nich rządził parafią. Jeden z nich często przemawiał (ks. Franciszek Wysocki) a inni tylko zajmowali miejsce. Wizytacja stwierdza, że „dawniej śpiewano pacierze lecz Rssmus (przewielebny?)  Bazarski, odjął kapłanom dziesięciny i rzadko dziś śpiewają”. (Ks. Jan Wiśniewski, Opis historyczny parafii Biała Mazowiecka)

Biskup dochody ma z dziesięcin, które dzierżawi podsędek czerski Błędowski. Wikariusze mają dziesięciny wartości 70 grzywien, lecz ledwie płacą im 10 grzywien.Rektor szkoły ma dziesięcinę snopową na Białej, z czego kupuje wino do kościoła.

Wizytacja Wawrzyńca Goślickiego w 1603 r. tak opisywała stan kościoła w Białej:

Powyższy dokument - nekrolog Mikołaja Kościeleckiego (1450-1518) stanowi:  "Przewielebny Mikołaj Kościelecki herbu i rodu Ogończyk, z bożej łask biskup chełmski i prepozyt kościołów (…), włocławskiego, mąż  wystarczająco dojrzały zarówno wiekiem, jak też jak też w obyczajach, najbardziej niezwykły przyjaciel i opiekun kościołów i ubogich, odznaczający się  pobożnością, łaskawością i dobrocią, fundator, budowniczy i dobrodziej kościołów: klasztoru  braci mniejszych od obserwy regularnej  [de observantia regulari] świętego Franciszka [bernardynów] zakonu w Skąpem, diecezji płockiej i parafialnego w Białej, diecezji poznańskiej, człowiek o niepospolitych zaletach skromności i cierpliwości, po uporządkowaniu przepisowo i należycie wszystkich swoich spraw, sporządziwszy zgodny z przepisami testament swojej ostatniej woli (...)"

Następca M. Kościeleckiego, Jakub Buczacki herbu Abdank, zwrócił się do króla Zygmunta I Starego o ponowną lokację miasta. Król przychylił się do prośby biskupa 22 grudnia 1521 roku na sejmie w Piotrkowie wydał przywilej zezwalający na lokowanie Białej na prawie niemieckim. Przywilej ten wyznaczał też targ tygodniowy we wtorek i dwa jarmarki. Wójt miał 2 łany wolne od czynszu i stawy rybne.

Po początkowym rozkwicie (przez Białą przechodziły ważne szlaki handlowe, komora celna 1563 r., osiedlało się tu sporo kupców i rzemieślników) pod koniec XVI wieku Biała zaczęła podupadać. W 1579 r. w Białej było 20 rzemieślników. Mieszczanie posiadali 7 łanów ziemi ornej. Wójtem był Strznadl. (Źródła dziejowe t. XVI Polska w XVI w pod względem geograficzno-statystycznym opisana przez Adolfa Pawinskiego. T. V Mazowsze, s 168) 

Często jednak dochodziło do konfliktów miejscowej szlachty z mieszczanami jak np. W 1557 roku biskup chełmski Jakub Uchański pozwał szlachcica Jana Chrząszczewskiego o szkody i poranienie mieszczan w Białej.

Andrzej Święcicki w swym dziele „Topografia czyli opis Mazowsza” (wydanym w 1643 r.) tak opisuje Białą z końca XVI w.:

W 1506 roku król Aleksander Jagiellończyk  parafię Biała wraz z 46 wsiami do niej należącymi dał biskupowi chełmskiemu (Chełm Lubelski) Mikołajowi Kościeleckiemu jako beneficjum ze względu na ubóstwo i zniszczenia w diecezji chełmskiej spowodowane najazdami Tatarów. Tym samym król przeniósł także prawo patronatu w kościele bialskim na biskupów chełmskich. Ks. Jan Wiśniewski („Opis historyczny parafii Biała Mazowiecka", 1939) zamieszcza dokument datowany na 18 stycznia 1520 r., w którym biskup poznański Jan z Lubrańca wyraża zgodę na inkorporację parafii Biała. A. Świeżawski („Biała Rawska w średniowieczu, 1970 r.) podaje powołując się na pracę J. Nowackiego „Dzieje archidiecezji poznańskiej”, że zgoda na inkorporację została wydana już w 1505 lub 1506 roku.

Fragment zgody na inkorporację z 1520 r. : "My także biskup Jan (...) za pomocą niniejszego dokumentu zgadzamy się, aby tenże kościół parafialny w Białej do kościoła chełmskiego (i) stołu biskupiego z wszystkimi swoimi dochodami i dziesięcinami trwale był przyłączony i wcielony. Aby troska nad duszami nie była zaniedbywana, prowizja jednak i nasze prawa oraz diecezjalne niech zawsze pozostaną zachowane. Aby zaś biskupi chełmscy czasowo będący na urzędzie nie usiłowali poza granice wymienionej parafii Biała, samej parafii powiększać, albo nasi sukcesorzy nie dozwalali w czymś jej zmniejszać, postanowiliśmy tu ustalić, żeby wszystkie wsie tejże parafii były włączone i stan dochodów był ujawniony w tym mianowicie porządku: Biała, Komorów, Byszewice, Rosławowice, Chodnów, Szwejki Wielkie, Szwejki Dachny, Szwejki Słup, Laski, Rzymiec, Rylsko Wielkie, Rylsko Małe, Zuski, Turobowice, Lutobory, Przyłuski Wieśniane, Zabłocie, Godzimierz, Gacpary, Tożko(?), Porady Wielkie, Porady Małe, Żurawia, Chrząszczew, Zakrzew, Narty, Koty, Rzeczków, Orla Góra, Dańków, Przyłuski Wielkie, Byczki, Bobrowce, Toniki Wielkie, Toniki Małe, Pachy, Folwark Lesiewski, Koprzywna, Wola Koprzywińska, Studzianki, Przyłuski Stara Wieś, Przyłuski Lipie, Szczuki Wielkie, Szczuki Małe, Gośliny Wielkie, Goślinki,  Królów, Sucha Żurawia, Podsędkowice, Uciąchy, Galiny Wielkie, Galiny Małe, Białe Kurnoch, Białe Wioska, Białe Wielkie, Białe Małe, Kawęczynek, Marchaty, Niemirowice, Lesiew, Wola Lesiewska, Chrząszczewek, Ossa. Z tych wszystkich wyszczególnionych wsi, od kmieci , a także od szlachciców i pozostałe dochody łączące się od dawna z tą właśnie parafią w Białej bez jakiejkolwiek zmiany, rozgraniczenia, alienowania naszego i naszych następców odtąd i po wieczne czasy będą należały do tegoż kościoła i biskupów, sukcesorów chełmskich, dodając to, że wsie, z których dziesięciny dla stołu i naszych potrzeb w tej właśnie parafii zostały zastrzeżone  zgodnie z dawnym zwyczajem, będą przeznaczane dla naszego stołu i na nasze potrzeby. I na przyszłość, żeby wszyscy biskupi chełmscy czasowo urzędujący, po otrzymaniu zwierzchnictwa w kościele chełmskim, byli uznawani równocześnie, iż otrzymują posiadanie wymienionego kościoła parafialnego w Białej i jego wszystkich i każdych z osobna korzyści i dochodów.”

13 maja 1506 w czasie trwania sejmu w Lublinie król Aleksander Jagiellończyk zezwolił biskupowi chełmskiemu Mikołajowi Kościeleckiemu na wykupienie z zastawu dóbr królewskich z miastem Biała (połowa miasta, zastaw 50 grzywien na rzecz Osuchowskich od 1472 r.), które odtąd wraz z parafią miało wejść w skład dóbr stołowych biskupów chełmskich (mensa biskupia). Druga część Białej była własnością parafii. Wraz z parafią  po wykupieniu zastawników całe miasto weszło w skład beneficjum.

3 stycznia 1510 r. w Krasnymstawie biskup Mikołaj Kościelecki wydał dokument, którego mocą podał do publicznej wiadomości fakt przyłączenia wspomnianych dóbr do mensy biskupów chełmskich, natomiast jeśli chodzi o parafię, przyznał pewne prawa kapitule katedralnej. Otóż z racji jej słabego uposażenia, postanowił aby w parafii Białej w zamian za modlitwę liturgiczną w jego intencji – wypłacane było kapitule co kwartał pięć kop półgroszy koronnych (kanonicy modlili się w intencji biskupa, a biskup płacił im z dochodów parafii Biała.)(J. Marczewski, „Dzieje chełmskiej kapituły katedralnej obrządku łacińskiego”, 2013.)

Karol Boniewski w „Rys życia biskupów lubelskich”(1843) zamieszcza następującą informację związaną z osobą M. Kościeleckiego i parafią Biała:„Żeby zaś nie sami tylko biskupi korzystali z łaski szczodrobliwej monarchy, swojej katedralnej kapitule 20 kop zboża w tym samym mieście na wieczysty dochód przeznaczył”

Istnieje tradycja, że biskup Mikołaj Kościelecki ufundował murowany kościół w Białej (tak np. zamieszczony poniżej dokument) jednak przeprowadzone w 2013 roku badania próbek cegieł metodą termoluminescencji wskazały, że najstarsza z prezbiterium pochodzi z około 1550 roku (+/- 19 lat).

Parafia Biała w XVI w. (zaznaczona czerwonym kolorem) mapa pochodzi z publikacji "Atlas Historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI w." pod red. Pałuckiego cz. I, 1973

Parafia Biała jako beneficjum biskupów chełmskich 1510-1695

BIALSKIE STOWARZYSZENIE HISTORYCZNE W BIAŁEJ RAWSKIEJ

Przydatne informacje

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne

ul. Mickiewicza 44/16

96-230 Biała Rawska

KRS: 0000352642

NIP: 835--159-16-28

e- mail bshbr@wp.pl

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne skupia pasjonatów historii Białej Rawskiej i okolic. Chcesz do nas dołączyć zajrzyj do zakładki

W kilku słowach o tym co robimy

Strona zrobiona w kreatorze stron internetowych WebWave

Media Społecznościowe

Moderator strony

Paweł Kobyłczak