Opis bitwy pod Białą (Rawską)

22 maja stacjonujący w Starej Wsi pod Belskiem Dąbrowski otrzymał informację o grabieży kozackiej w Dańkowie. Wysłał z pomocą liczący 118 żołnierzy oddział pod komendą płk. Gładyszewskiego. Po dotarciu w miejsce rozboju, Polacy stwierdzili, że Kozacy skierowali się z owcami i bydłem w stronę Białej i ruszyli za nimi w pościg. Gładyszewski dopadł Kozaków już za pruską granicą – w Rosławowicach. Tam, bez strat własnych, rozbił rabusiów, zabijając 30 z nich. Odzyskał 1000 szt. bydła, 20 kozackich koni i kilkanaście tysięcy złotych. Dobytek został oddany właścicielom, a wojsko wróciło do Starej Wsi1.

Pod koniec maja inicjatywę na tym terenie przejęły wojska rosyjskie, które 29 maja już były w Białej i Grójcu, podczas gdy oddziały Dąbrowskiego skoncentrowane były w Mogielnicy i Gostomii2, kontakt ze stolicą utrzymując przez stacjonujące w Małej Wsi pod Grójcem niewielki oddział gen. Woyczyńskiego. W czerwcu rozpoczęła się ofensywa zaborców na Warszawę, a 5 lipca wojska pruskie, pod dowództwem następcy tronu – Fryderyka Wilhelma – dotarły do Białej, gdzie zorganizowały nocleg. Tej samej nocy, w Starej Wsi stacjonują rosyjskie wojska dowodzone przez Iwana Fersena3.

Okres Insurekcji przyniósł Białej zniszczenia porównywalne z tymi z czasów szwedzkiego potopu. Kościół parafialny został całkowicie zniszczony. Przepadły nie tylko dokumenty kościelne, ozdoby i srebra, ale zrujnowany został również sam budynek – zniszczono okna, drzwi, ołtarze, rozebrano podłogę – zapewne na opał, zniszczono plebanię, przepadł inwentarz. Podobnie ograbiony i zniszczony został majątek dworski, a dobra zostały spalone. O skali zniszczeń może świadczyć prośba ówczesnego proboszcza – ks. Karola Sarnowskiego – o zwolnienie go z probostwa i zapewnienie mu dożywocia. Prośbę tę poparli m. in. starosta rawski Franciszek Leszczyński, podkomorzy rawski Teodor Skarbek-Woyczyński, okoliczni proboszczowie i znaczniejsi parafianie4.

Mimo porażki powstania, jego bialscy uczestnicy jeszcze niejednokrotnie stawali do walki o niepodległość Ojczyzny. Zarówno Leszczyńscy, jak i Woyczyńscy, czy pochodzący z Goślin Telesfor Kostanecki (1772-1813), byli ważnymi postaciami wojen napoleońskich, toczonych z zaborcami Polski, a później stawali do walki w okresie Powstania Listopadowego.

Koniec XVIII stulecia zamyka czasy świetności Rzeczpospolitej, jednocześnie rozpoczynając okres walki Narodu Polskiego o niepodległość. Pierwszym aktem powstańczym była insurekcja kościuszkowska, której epizody odbywały się w okolicach Białej Rawskiej.

Po II rozbiorze Polski, granica okrojonego państwa polskiego i Prus przebiegała pomiędzy Rawą a Białą, wzdłuż Bzury i Rawki, a od Kurzeszyna biegiem Białki w kierunku Lesiewa (obecnie Wólki Lesiewskiej) i Rosławowic, za którymi skręcała do Rylska i dalej na południe przez Zuski docierała aż do Pilicy1.

W tamtym okresie Biała była niewielkim miasteczkiem. W roku 1777 było tu 31 domów i ok. 200 mieszkańców – w tym kilkudziesięciu Żydów, a tuż po ostatnim rozbiorze Polski, w roku 1797 Białą zamieszkiwało 326 osób w 42 domach mieszkalnych. Zajmowali się oni drobnym rzemiosłem, lokalnym handlem i rolnictwem2. Jednocześnie była tu siedziba parafii liczącej ok. 6000 dusz, odbywały się sejmiki szlachty rawskiej, a także sąd ziemski. Kilka razy w roku w miasteczku odbywały się jarmarki. W praktyce zabudowa miejska zajmowała najbliższe otoczenie rynku, a dojazd do miasta wiódł bitymi, nieutwardzonymi traktami i gościńcami.

Tak właśnie wyglądała Biała, gdy 24 marca 1794 r. Tadeusz Kościuszko składał przysięgę na krakowskim rynku i rozpoczynał dowodzenie powstaniem przeciw zaborcom. W połowie kwietnia insurekcja rozpoczęła się w Wielkim Księstwie Litewskim i w Warszawie, a już 1 maja grupa sześciu Rosjan najechała Białą, próbując wymusić zapłatę okupu. Starosta Franciszek Leszczyński wraz z ochotnikami udaremnił to, zabijając napastników. Dzień później, jedenastoosobowy oddział Moskali napada na majątek w Woli Chojnacie, rekwiruje inwentarz i paszę oraz podpala dworskie zabudowania. Odsiecz pod wodzą starosty pozwala ugasić pożar, siedmiu napastników ginie w walce, dwóch zostaje wziętych do niewoli, a pozostałych dwóch łapie Jan Leszczyński – brat starosty. Następnego dnia oddział 32 Rosjan atakuje Białą, podpalając kilka domów, ale po całodniowej bitwie zostaje odparty przez oddział wojskowych, mieszczan i chłopów dowodzony przez starostę3.

W początkach maja, w okolicach Białej były skoncentrowane znaczne siły wroga. Rosjanie dysponowali ok. 7000 żołnierzy, w tym pod Białą stacjonował gen. Iwan Nowicki z 4 batalionami piechoty, 4 szwadronami jazdy, 18 działami i 150 kozakami (razem ok. 2000 osób), płk Engelhardt stacjonował pod Rawą, pod Nowym Miastem skoncentrowano ok. 800 osób, a sam Osip Igelstroem4 w okolicach Łowicza dysponował 5 batalionami piechoty, 2 szwadronami jazdy, 2 działami i 50 kozakami. Siły pruskie rozlokowane były pod Piotrkowem, w Przedborzu, Inowłodzu, Czerniewicach, Jeżowie, Sochaczewie i Łowiczu. Wojska polskie składały się z 2300-osobowego oddziału gen. Filipa Haumana5, 400 ludźmi dysponował wicebrygadier Jan Henryk Dąbrowski6 – bohater polskiego hymnu państwowego, 300 żołnierzy liczył oddział majora Józefa Zeydlitza7. Regularne oddziały uzupełniało pospolite ruszenie pod wodzą generała ziemskiego rawskiego Stanisława Woyczyńskiego8.

Oddziały Haumana, które 4 maja stacjonowały w Mogielnicy ruszyły w stronę Grójca, jednak gen. Stanisław Mokronowski9 nakazał Haumanowi marsz na Mszczonów, skąd razem z Dąbrowskim miały osłaniać Warszawę. 7 maja gen. Woyczyński wezwał Haumana do osłonięcia zjazdu w Białej, gdzie miano ogłosić akt insurekcyjny ziemi rawskiej. Ten wysłał Zeydlitza, który prowadził setkę ułanów, drugą setkę gwardii pieszej z dwoma działami, dwie armatki jednofuntowe i 80 pikinierów. Oddział 8 maja był już w Białej. Następnego dnia rankiem, trzy kolumny wojsk pruskich i rosyjskich w liczbie 3000 osób, od strony Rawy zaatakowały Białą. Zeydlitz nakazał zniszczyć mosty, zamknąć rogatki i zabarykadować uliczki. Białka zapewne była rzeką mniej uregulowaną niż obecnie i stanowiła pewną przeszkodę dla nacierających wojsk, co po krótkiej strzelaninie umożliwiło odwrót powstańczego wojska. Koło Osuchowa wycofujący się Zeydlitz spotkał się z nadchodzącym z posiłkami Haumanem, jednak dowódcy nie zdecydowali się podjąć walki z przeważającymi siłami zaborców i wspólnie wycofali się w kierunku Nadarzyna10. Przez kolejne dwa tygodnie obie strony prowadziły działania rozpoznawcze w rejonie Grójca, Mogielnicy, Nowego Miasta i Białej. 19 maja skierowany przez Dąbrowskiego patrol wziął do niewoli pod Białą 6 huzarów i podoficera11.

Opracował Zbigniew Szcześniak BSH

Insurekcja kościuszkowska na ziemi bialskiej

BIALSKIE STOWARZYSZENIE HISTORYCZNE W BIAŁEJ RAWSKIEJ

Przydatne informacje

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne

ul. Mickiewicza 44/16

96-230 Biała Rawska

KRS: 0000352642

NIP: 835--159-16-28

e- mail bshbr@wp.pl

Bialskie Stowarzyszenie Historyczne skupia pasjonatów historii Białej Rawskiej i okolic. Chcesz do nas dołączyć zajrzyj do zakładki

W kilku słowach o tym co robimy

Strona zrobiona w kreatorze stron internetowych WebWave

Media Społecznościowe

Moderator strony

Paweł Kobyłczak